Branża farmaceutyczna to gałąź gospodarki „zajmująca się” lekami – od projektowania, przez wytwarzanie, skończywszy na dystrybucji. Jest jedną z najbardziej innowacyjnych a także – najbardziej wymagających dziedzin gospodarki. Dlatego, rynek farmaceutyczny jest sektorem mocno regulowanym. Rygoryzm jakim jest objęty ten sektor wynika między innymi z tego, iż przedmiotem jego działalności jest ochrona zdrowia i życia ludzkiego.
Celem ochrony zdrowia publicznego i zapewnienia obywatelom Unii Europejskiej dostępu do wysokiej jakości, bezpiecznych i skutecznych produktów leczniczych, wszystkie leki przed wprowadzeniem na rynek muszą uzyskać pozwolenie na dopuszczenie do obrotu (Marketing Authorisation) na terenie Unii Europejskiej. W europejskim systemie regulacyjnym przewidziano różne procedury uzyskania takiego pozwolenia (scentralizowana, zdecentralizowana, wzajemnego uznania). W celu otrzymania pozwolenia na dopuszczenie do obrotu wydawanego przez Prezesa Urzędu, konieczne jest złożenie wniosku wraz z wymaganymi załącznikami i dokumentacją określającą jego jakość, bezpieczeństwo i skuteczności. Po pozytywnej weryfikacji (formalnej i merytorycznej) złożonego tzw. dossier rejestracyjnego w ramach prowadzonej procedury zostaje wydane właściwe pozwolenie na dopuszczenie do obrotu.
Przed rozpoczęciem działalności w zakresie wytwarzania, importu, dystrybucji produktów leczniczych w Unii Europejskiej konieczne jest uzyskanie odpowiedniego zezwolenia. Organy regulacyjne każdego państwa członkowskiego odpowiadają za udzielanie zezwoleń na prowadzenie takiej działalności na swoim terytorium. Wszystkie zezwolenia na wytwarzanie oraz import rejestruje się w EudraGMDP – ogólnodostępnej europejskiej bazie danych prowadzonej przez Europejską Agencję Leków.
Bezpieczeństwo produktów leczniczych gwarantowane jest poprzez zapewnienie im właściwej jakości na każdym etapie cyklu życia produktu, poprzez tzw. dobre praktyki: Dobrą Praktykę Dystrybucyjną, Dobrą Praktykę Kliniczną, Dobrą Praktykę Laboratoryjną, Dobrą Praktykę Wytwarzania, Dobrą Praktykę Kliniczną Weterynaryjną i Dobrą Praktykę Nadzoru nad Bezpieczeństwem Farmakoterapii. Sumę „Dobrych Praktyk” regulujących różne obszary badań, rozwoju, testowania, wytwarzania i dystrybucji leków określa się także jako GxP. Dobre Praktyki mają różne umocowanie w prawie (Rozporządzenia, Wytyczne, Przepisy).
Systemy Zarządzania Jakością w branży farmaceutycznej mają na celu spełnienie wymagań w zakresie jakości, stawianych przez dobre praktyki.
Dobra Praktyka Laboratoryjna (GLP)
Dobra Praktyka Laboratoryjna to system zapewnienia jakości badań laboratoryjnych (in vitro), określający zasady organizacji jednostek badawczych wykonujących niekliniczne badania z zakresu bezpieczeństwa i zdrowia człowieka i środowiska. Określa także warunki, w jakich badania są planowane, przeprowadzane i monitorowane (nawiązanie do PDCA). Jako system kontroli jakości obejmuje ona wszystkie struktury organizacyjne oraz przebieg analiz i testów w związku z dopuszczeniem leku do obrotu. Szczególnie ważna w przypadku DPL jest ochrona przed zmanipulowaniem danych surowych w celu zwiększenia szans na dopuszczenie do obrotu lub przyspieszenia związanych z tym procedur. Z tego powodu DPL reguluje nie tylko wymagania wobec personelowi, pomieszczeń i urządzeń, ale także zakres odpowiedzialności podczas badań i po ich zakończeniu. Dopiero w ramach procedur dopuszczenia do obrotu podejmowana jest ocena naukowa, stąd konieczność dostarczenia kompletu wszystkich dokumentów. W przypadku niepełnej dokumentacji dopuszczenie do obrotu opóźnia się lub nie zostaje wydane, ponieważ brakujące dokumenty z analiz lub kontroli mogą świadczyć o braku ich przeprowadzenia.
Celem zasad Dobrej Praktyki Laboratoryjnej jest promowanie jakości i wiarygodności uzyskiwanych wyników badań, od momentu ich planowania aż po właściwe przechowywanie danych źródłowych i sprawozdań, tak by możliwe było prześledzenie toku badania lub jego całkowite odtworzenie. Wiarygodność badań naukowych ma szczególne znaczenie podczas rozwoju nieklinicznego. Ważne jest, aby badacze mieli zaufanie do wyników zaobserwowanych w warunkach laboratoryjnych, zanim proces rozwoju leku przejdzie do etapu pierwszych badań z udziałem ludzi (badania kliniczne fazy I). Zasady GLP są również ważne podczas dalszego rozwoju leku na etapie klinicznym (np. podczas badań farmakodynamiki i farmakokinetyki leku).
Osobą odpowiedzialną za stosowanie GLP jest zarządzający jednostką badawczą.
Dobra Praktyka Kliniczna (GCP)
Dobra Praktyka Kliniczna ma na celu zagwarantowanie, że wszystkie badania kliniczne z udziałem ludzi są prowadzone z zachowaniem norm etycznych i naukowych w celu ochrony praw, bezpieczeństwa i dobrostanu uczestników badania, jak również rzetelności i wiarygodności wyników badania.
Ponieważ rozwój leków ma coraz większe znaczenie w skali światowej, GCP jest normą międzynarodową; wytyczne GCP są formułowane przez Międzynarodową Radę Harmonizacji (ICH) i są również określane jako ICH-GCP. Wytyczne ICH-GCP mają na celu ochronę praw i bezpieczeństwa uczestników badań zgodnie z zasadami określonymi w Deklaracji helsińskiej, zapewniają również poufność wszelkich rejestrów umożliwiających identyfikację uczestników badań klinicznych zgodnie z obowiązującymi wymogami prawnymi. Ponadto GCP zapewnia jakość i integralność danych zgromadzonych podczas badań klinicznych.
Europejska Agencja Leków koordynuje działania związane z GCP na szczeblu UE. Jeśli firma składa wniosek o pozwolenie na dopuszczenie do obrotu w UE, musi zagwarantować, że wszystkie badania kliniczne zawarte we wniosku są zgodne z zasadami GCP uznawanymi przez UE, niezależnie od tego, gdzie były prowadzone te badania.
Dobre Praktyki Kliniczne nie zawierają wprost wymagania posiadania systemu zarządzania jakością – sponsorzy badań klinicznych są jednak zobowiązani do takiej organizacji badań, aby wszystkie wymagania wobec personelu, dokumentacji, postepowania z produktem badanym – były spełnione.
Dobra Praktyka Wytwarzania (GMP)
Celem Dobrej Praktyki Wytwarzania jest zagwarantowanie, że produkty są wytwarzane w sposób powtarzalny i kontrolowany zgodnie ze standardami jakości odpowiednimi dla jego zamierzonego zastosowania i wymaganiami pozwolenia na dopuszczenie do obrotu, pozwolenia na prowadzenie badania klinicznego lub specyfikacji produktu leczniczego. Dobra Praktyka Wytwarzania dotyczy zarówno produkcji, jak i kontroli jakości.
Wiarygodność jakości produktów jest gwarantowana poprzez kontrolę pięciu krytycznych parametrów:
– Personel (pracownicy muszą posiadać kompetencje odpowiednie do wykonywanych zadań i muszą być właściwie przeszkoleni)
– Otoczenie (środowisko nie może mieć negatywnego wpływu na jakość produktu, a dostęp do strefy wytwarzania powinien być ograniczony do upoważnionych członków personelu)
– Urządzenia (całość sprzętu wykorzystywanego podczas wytwarzania i kontroli produktu musi przejść kalibrację i walidację w celu zagwarantowania działania zgodnego z oczekiwaniami i konsekwentnego zapewniania wiarygodnych wyników)
– Metody (dokumentacja wszystkich działań musi być przechowywana w sposób zapewniający ich spójność. Obejmuje to standardowe procedury operacyjne (SOP), instrukcje wytwarzania, metody analityczne itp.)
– Materiały (wszystkie materiały muszą być zgodne ze specyfikacjami i muszą być poprawnie zidentyfikowane. Wykorzystanie materiałów musi być rejestrowane i możliwe do prześledzenia)
Warto zauważyć, że Dobra Praktyka Wytwarzania jest częścią Zarządzania Jakością, co wskazuje na szerszy zakres całego Systemu Zarządzania posiadanego przez przedsiębiorcę.
Dobra Praktyka Dystrybucyjna (GDP)
Celem Dobrej Praktyki Dystrybucyjnej jest zapewnienie, że proces dystrybucji nie ma negatywnego wpływu na produkt (nie powoduje pogorszenia jego jakości). Podczas dystrybucji leku do odbiorców, jego właściwości nie mogą ulec zmianie.
Przedsiębiorcy prowadzący obrót hurtowy produktami leczniczymi muszą zapewnić monitorowanie warunków przechowywania podczas dystrybucji. Ma to szczególnie krytyczne znaczenie w przypadku leków, które muszą być przechowywane w określonych warunkach temperatury lub wilgotności.
Istotnym elementem jest także zapewnienie śledzenia produktów podczas całego procesu dystrybucji. Jest to niezbędne w przypadku wycofania leku z rynku, aby można było szybko zlokalizować wszystkie produkty.
Dobre Praktyki Dystrybucyjne mają również na celu uniknięcie zanieczyszczenia przez inne produkty i zapewnienia odpowiedniego obrotu produktu w magazynach.
Dobra Praktyka Nadzoru nad Bezpieczeństwem Farmakoterapii (GVP)
Dobra Praktyka Nadzoru nad Bezpieczeństwem Farmakoterapii ma na celu zagwarantowanie, że po wprowadzeniu leku na rynek jest on stale monitorowany pod kątem bezpieczeństwa, oraz że podejmowane są wszelkie odpowiednie kroki mające na celu ograniczenie ryzyka i zwiększenie korzyści związanych z lekiem. Obejmuje to gromadzenie i opisywanie działań niepożądanych leku przez cały cykl jego życia, zgłaszanie ADR do organów regulacyjnych i kolejne aktualizacje charakterystyki produktu leczniczego i ulotki dla pacjenta poprzez okresowe raporty o bezpieczeństwie stosowania (PSUR).
Podsumowanie
Spełnienie wymagań stawianych przed uczestnikami rynku farmaceutycznego jest kluczowe dla zapewnienia bezpieczeństwa pacjenta, stąd często wymagania są uregulowane prawnie.
Systemy Zarządzania Jakością wdrożone w firmach farmaceutycznych obejmują procesy jakościowe funkcjonujące w różnorodnych obszarach: wytwarzaniu, magazynowaniu, kontroli i zapewnieniu jakości, rozwoju nowych produktów oraz sprzedaży. Kluczem do sukcesu jest opracowanie strategii, polityki jakości będących wypadkową aktualnych wymagań prawnych obowiązujących w Polsce, Unii Europejskiej, międzynarodowych standardów przemysłowych, wymagań ISO, a także – wymagań klientów.
Sztuką przy projektowaniu systemów zarządzania jakością jest precyzyjne określenie wymagań w zakresie jakości (wymagań wewnętrznych, zewnętrznych), a także dostrzeganie korzyści płynących ze spełnienia ustanowionych wymagań. Przepisy prawa, normy, wytyczne, dobre praktyki i inne elementy otoczenia regulacyjno-prawnego – choć czasem z pozoru restrykcyjne, dają przedsiębiorcy ustanawiającemu system zarządzania dużą elastyczność w doborze metod, środków, w projektowaniu procesów.
Prawidłowe zrządzanie jakością może przynieść firmie wiele korzyści (oprócz podstawowego celu – spełnienia wymogów prawnych). Jest pomocą w lepszym wykorzystaniu zasobów, ustaleniu kierunków rozwoju ale też udoskonaleniu i lepszym zrozumieniu procesów zachodzących wewnątrz przedsiębiorstwa.
Autor:
mgr farm. Magdalena Łukaszuk-Szkup
Źródła:
- Leo D. Kounis, Quality Management Systems: A Selective Presentation of Case-studies Showcasing Its Evolution (ISBN: 978-953-51-4067-2); 2018 r.
- K. Rogoziński, Nowy marketing usług, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, 2000 r.
- Zbigniew Fijałek, Katarzyna Sarna; Zarządzanie ryzykiem w wytwarzaniu i kontroli jakości produktów leczniczych, Farmacja Polska 2009, 65(7),
- K. Szczepańska, Podstawy zarządzania jakością, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2017 r. (ISBN 978-83-7814-659-9)
- B. Makowicz, Compliance w przedsiębiorstwie, Wolters Kluwer Polska, 2011 r. (ISBN 978-83-264-1649-1)
- Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 marca 2015 r. w sprawie wymagań Dobrej Praktyki Dystrybucyjnej (Dz.U. 2015, poz. 381 z późn. zm.)
- Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne. Dz.U. 2001 nr 126, poz. 1381. z późn. zm.
- Guideline on good pharmacovigilance practices (GVP) Module I – Pharmacovigilance systems and their quality systems (2012), EMA/541760/2011, (https://www.ema.europa.eu/en/documents/scientific-guideline/guideline-good-pharmacovigilance-practices-module-i-pharmacovigilance-systems-their-quality-systems_en.pdf)
- Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 listopada 2015r. w sprawie Wymagań Dobrej Praktyki Wytwarzania (Dz. U. z 2015 r. poz. 1979 z późn. zm.).
- Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 maja 2013 r. w sprawie Dobrej Praktyki Laboratoryjnej i wykonywania badań zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Laboratoryjnej (Dz. U. z 2013 r. poz. 655)
- Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 maja 2012 r. w sprawie Dobrej Praktyki Klinicznej (Dz.U. 2012 poz. 489)