Mianem markerów nowotworowych określa się substancje, których obecność lub wzrost stężenia wiąże się z rozwojem choroby nowotworowej. Same oznaczenia markerów wykonuje się na różnych materiałach – we krwi, w moczu, w ślinie, w PMR, popłuczynach pęcherzykowo – oskrzelowych czy bioptatach.

Choroby nowotworowe, zaraz po chorobach układu sercowo-naczyniowego, stanowią drugą przyczynę zgonów na świecie. Niezależnie od szerokości geograficznej częstość zachorowań na nowotwory wciąż rośnie.  Niestety, u wielu pacjentów choroba rozpoznawana jest zbyt późno. Jednym z priorytetów walki z chorobami onkologicznymi jest doskonalenie metod diagnostycznych i wdrażanie odpowiedniej profilaktyki umożliwiającej wykrycie nowotworu w jak najwcześniejszym stadium.

Coraz więcej mówi się o markerach nowotworowych. Prywatne laboratoria proponują całe pakiety oznaczanych markerów nowotworowych. Jaka jest przydatność i zasadność ich oznaczania? Na ile precyzyjnie konkretny wynik jest w stanie odpowiedzieć na pytanie, czy w organizmie pacjenta toczy się proces nowotworzenia? Zapraszamy do lektury artykułu, w którym odpowiemy na te pytania.

Wstęp

Pochylając się nad tematem biomarkerów nowotworowych, warto dokonać podziału na markery, które warto oznaczać u kobiet lub u mężczyzn. Zakłada się, że na podstawie wyniku oznaczenia markera powinno być możliwe i w pełni wiarygodne odróżnienie osoby z nowotworem od wszystkich ludzi bez nowotworu, niezależnie od ich stanu zdrowotnego. Przykładowo, marker nowotworu trzustki powinien być tak dobrany, aby jego stężenie nie rosło przy zapaleniu trzustki ani żadnej innej chorobie, a jedynie w przypadku nowotworu trzustki.  W zamyśle różnice w zakresie danego markera u osób z nowotworem powinny mieć charakter jakościowy (+ lub -). Niestety, w przypadku poznanych do tej pory i dostępnych w rutynowej diagnostyce laboratoryjnej markerów nowotworowych, różnice te mają jedynie charakter ilościowy (wyższe i niższe stężenie), gdzie ustalenie punktu odcięcia, który wynik należy uznać za niski, a który za wysoki jest bardzo trudne. Przyjmuje się więc wartość odcinającą ustaloną na podstawie wyników u osób zdrowych, dzięki czemu mamy wysoką czułość, ale też bardzo duże ryzyko wyników fałszywie dodatnich. W związku z tym oznaczenia markerów nowotworowych mają znaczenie przede wszystkim jako badania przesiewowe umożliwiające „wyłapanie” kobiet potencjalnie chorych.

Rak płuc

Do najczęściej występujących u kobiet nowotworów zalicza się nowotwór złośliwy płuc, tchawicy oraz oskrzeli, których główną przyczyną jest palenie papierosów (aż 90% chorych na te nowotwory paliło papierosy). Wyróżnia się dwa główne typy raka płuca: typ drobnokomórkowy i niedrobnokomórkowy, a ponadto mięsaki i rakowiaki. Nowotwór płuc jest szczególnie niebezpieczny, gdyż rozwija  się przez bardzo długi czas praktycznie bezobjawowo, by w pewnym momencie, kiedy proces chorobowy jest już bardzo zaawansowany, dać objawy i stać się przyczyną śmierci.  Stąd tak istotne są badania przesiewowe.

W przypadku tego nowotworu poleca się oznaczanie CEA, CYFRA 21-1 i NSE, a w następnej kolejności, jako badania uzupełniające SCC-Ag, CA 125, ProGRP, HE4.

Niedawno naukowcy z zespołu finansowanego ze środków UE projektu Epi-proLungPlasma zaproponowali nowe biomarkery epigenetyczne – markery dziedzicznych zmian w funkcjonowaniu genów, które nie wymagają modyfikacji sekwencji DNA. Badania te opierają się na wskazaniu nieprawidłowych metylacji DNA. Do wykonana oznaczenia wykorzystuje się popłuczyny oskrzelowe lub osocze, w którym poszukuje się metylowanych SHOX2. Sam test opiera się na reakcji PCR w czasie rzeczywistym, umożliwiając wykrycie metylacji genów SHOX2 i PTGER4 w DNA wyizolowanym z osocza pacjenta. Co więcej, oznaczenie to można wykorzystać do odróżnienia złośliwych od niezłośliwych postaci nowotworu płuc.

Rak piersi

Drugim najczęściej występującym nowotworem u kobiet jest nowotwór sutka/rak piersi. Nowotwór ten pojawia się najczęściej pomiędzy 45 a 70 rokiem życia. Według statystyk, co 14 kobieta w Polsce może zachorować na raka piersi. Najlepszym markerem i jednocześnie najczęściej oznaczanym w przypadku diagnostyki raka piersi jest CA 15-3. Dodatkowo oznacza się także:  CEA, MCA, CA 27-29, TPS, CYFRA 21-1, hCG, SP1.

Kolejnym nowotworem, na który należy zwrócić uwagę u kobiet, jest rak jelita grubego, który także potrafi rozwijać się bezobjawowo przez wiele lat. Jego późne wykrycie zmniejsza szansę na powrót do zdrowia. Przy podejrzeniu nowotworu poleca się przesiewowo oznaczać CEA, septyny 9 oraz dodatkowo CA 19-9.

U kobiet bardzo częstym nowotworem jest także rak szyjki macicy. Najczęstszą przyczyną rozwoju tego nowotworu jest wirus brodawczaka ludzkiego (HPV).  Co roku na raka szyjki macicy umiera około 2 tysięcy kobiet w Polsce.

W działaniu profilaktycznym najważniejsza jest stała kontrola ginekologiczna, badania cytologiczne, a także szczepienie przeciw HPV. Wśród najczęściej wykorzystywanych markerów tego nowotworu wymienia się SCC-Ag a także CYFRA-21-1, Ca-125, TPS.

Niestety również rak jajnika jest dość późno wykrywalny, przez co spada prawdopodobieństwo skutecznego leczenia chorych na nowotwór. Dotyka on głównie kobiet po 50. roku życia, pojawia się też u kobiet, które nie rodziły lub są bezpłodne. Co roku na nowotwór jajnika zapada około 3000 kobiet. Wśród najczęściej oznaczanych markerów wskazuje się CA-125 a także HE4, CEA, AFP, hCG oraz inhibinę.

Problem punktu odcięcia i nieswoistości

Przy oznaczaniu markerów nowotworowych trzeba pamiętać, iż nie mamy do czynienia z  oznaczeniami dającymi konkretną odpowiedź: „jest nowotwór/nie ma nowotworu”. Aby określić czy istnieje duże prawdopodobieństwo choroby nowotworowej, przyjmuje się pewne punkty odcięcia, czyli konkretne wartości stężeń oznaczanych, które dla każdego markera są inne. Co więcej, istnieje bardzo dużo różnych czynników, które mogą powodować wyniki fałszywie dodatnie. Przykładowo, oznaczając u kobiety w wieku 55 lat CA-125, która pali papierosy i cierpi na cukrzycę, możemy z dużym prawdopodobieństwem otrzymać wynik fałszywie pozytywny. W związku z tym, znane i dostępne obecnie markery nowotworowe nie mogą być traktowane jako badania, na podstawie których stawia się diagnozę. Mają one służyć raczej przesiewowi i umożliwić wyłonienie osób potencjalnie chorych, u których należy przeprowadzić dokładną i szeroką diagnostykę.

Autor:
mgr Aleksandra Sowa

Źródła:

1. WEISS, Gunter, et al. Validation of the SHOX2/PTGER4 DNA methylation marker panel for plasma-based discrimination between patients with malignant and nonmalignant lung disease. Journal of Thoracic Oncology, 2017, 12.1: 77-84.
2. ALOBAIDI, Amina Hamed, et al. Biomarkers in Women with Breast Cancer: I: CEA, CA 15.3, CA 27-29, BRCA1, and BRCA2 Predictive Value. International Journal of Scientific Research in Science, Engineering and Technology (IJSRSET), 2015, 1.4: 442-449.
3. Lauro S, Trasatti L, Bordin F, et al. Comparison of CEA, MCA, CA 15-3 and CA 27-29 in follow-up and monitoring therapeutic response in breast cancer patients. Anticancer Research. 1999 Jul-Aug;19(4C):3511-3515.
4. GONZALEZ-PONS, Maria; CRUZ-CORREA, Marcia. Colorectal cancer biomarkers: where are we now?. BioMed research international, 2015, 2015.
5. MARKOWSKA J. Markery w raku szyjki macicy, Ginekol Pol. 2007, 78, 715-718.
6. RUHAAK, L. Renee, et al. Protein-specific differential glycosylation of immunoglobulins in serum of ovarian cancer patients. Journal of proteome research, 2016, 15.3: 1002-1010.
7. GIERMEK J., et al. Standardy postępowania w przypadkach choroby nowotworowej u kobiety w ciąży Część II. Rak szyjki macicy, guzy jajnika. 2017.
8. JACOBS, Ian; BAST JR, Robert C. The CA 125 tumour-associated antigen: a review of the literature. Human reproduction, 1989, 4.1: 1-12.
9. EINHORN, Nina, et al. Prospective evaluation of serum CA 125 levels for early detection of ovarian cancer. Obstetrics and gynecology, 1992, 80.1: 14-18.
10. JOHARI-AHAR, M., et al. An ultra-sensitive impedimetric immunosensor for detection of the serum oncomarker CA-125 in ovarian cancer patients. Nanoscale, 2015, 7.8: 3768-3779.