W ostatnich latach odnotowano, że liczba dzieci urodzonych przez kobiety w wieku powyżej 50 lat wzrosła o ponad dwa razy, a liczba kobiet, które mają dziecko i są w wieku ponad 40 lat wzrosła o 13% – z 26.419 kobiet w 2008 r. do 29.994 kobiet w 2012 roku, przy czym 1 na 25 urodzeń dziecka przypada na kobietę powyżej 40 roku życia. Ponadto, w 2012 r. blisko połowa dzieci była urodzona przez kobiety w wieku 30 lat i starsze.

Pomimo tego, że kobiety po 30 roku życia i starsze mogą spodziewać się prawidłowego przebiegu ciąży, to faktem jest, że zdolność kobiet do zajścia w ciążę zmniejsza się wraz z wiekiem. Największy spadek płodności zaczyna się już po 30 roku życia.

Dzięki najnowszym postępom technologii, testom owulacyjnym i testom ciążowym, pary zainteresowane założeniem rodziny, mogą poprosić o pomoc w aptece i kupić test owulacyjny, który pomoże określić najlepszy czas na staranie się o dziecko podczas miesięcznego cyklu owulacyjnego kobiety.

Ważne jest także to, aby wiedzieć kiedy zgłosić się do lekarza. Dotyczy to w szczególności kobiet, które nie są na bieżąco ze szczepieniami, biorą leki, mają cukrzycę, epilepsję, astmę, choroby tarczycy oraz par, które mają historie dotyczące nieprawidłowości genetycznych lub których wcześniejsza ciąża została dotknięta wadami cewy nerwowej.

Cykl menstruacyjny i produkcja plemników

Zdolność do zajścia w ciążę jest zależna od zmian, które zachodzą podczas jej cyklu menstruacyjnego – zmian, które są kontrolowane przez różne hormony.

Niezależnie od długości miesięcznego cyklu kobiety, owulacja – podczas której komórka jajowa jest uwalniana z jajnika – występuje od 10 do 16 dnia poprzedzającego rozpoczęcie następnego cyklu. Zmienia się tylko czas pomiędzy ostatnim cyklem kobiety a owulacją. Z tego powodu obliczenie optymalnego czasu na zajście w ciążę nie jest zawsze takie proste.

Owulacja jest wywołana nagłym wzrostem hormonu luteinizującego (LH). Podczas trwania, jajnik uwalnia komórkę jajową, która wchodzi do jajowodu i przemieszcza się w kierunku macicy. W tym czasie hormon progesteron przygotowuje błonę śluzową macicy, dzięki czemu może być ona gąbczasta, gruba i bogata w składniki odżywcze.

Ciąża rozpoczyna się w momencie zapłodnienia komórki jajowej przez plemnik. W tym czasie produkowany jest inny hormon – gonadotropina kosmówkowa (hCG), który jest wykrywany przez testy ciążowe.

Jeżeli nie dojdzie do zapłodnienia, poziom hormonu spada, a błona śluzowa macicy zostaje złuszczona, u kobiety pojawia się okres i cykl rozpoczyna się od nowa.

W pewnych sytuacjach może dojść do wystąpienia tzw. ciąży ekotopowej – pozamacicznej. Dzieje się to w sytuacji, w której zarodek zagnieżdża się w innym miejscu niż macica, najczęściej w jajowodzie, ale czasem np. w szyjce macicy. W tych miejscach płód nie jest w stanie rozwijać się prawidłowo, a ciąża nie jest kontynuowana.

Odbywając stosunek seksualny w dniach bezpośrednio poprzedzających owulację, plemniki mają czas na przemieszczanie się w górę jajowodów i na przygotowanie się na moment uwolnienia komórki jajowej z jajnika. Domowe testy, które identyfikują owulację kobiety pozwalają parom na zaplanowanie stosunku i zwiększenie ich szans na poczęcie.

Jak powszechna jest bezpłodność?

Bezpłodność jest terminem używanym w sytuacji w której para ma problemy z poczęciem dziecka, pomimo posiadania regularnych stosunków seksualnych bez zabezpieczenia przez co najmniej rok. Według danych WHO około 60-80 milionów par na świecie jest stale lub okresowo dotkniętych problemem niepłodności.

Na każde ze 100 par, które mogą mieć dziecko, 20 poczyna dziecko w ciągu jednego miesiąca, 70 w ciągu sześciu miesięcy, 85 w ciągu roku, a 95 w ciągu dwóch lat. Jednakże, w odniesieniu do par, które bezskutecznie starały się o dziecko, prawdopodobieństwo zajścia w ciążę w ciągu kolejnych 12 miesięcy jest równe 25% lub mniejsze.

Istotnym wnioskiem, który można wyciągnąć z powyższych rozważań jest to, że bezpłodność dotyka wielu ludzi, ale można im pomóc. Pary te powinny udać się do lekarza pierwszego kontaktu, jeśli nie doszło do zapłodnienia po roku próbowania.

Kobiety powyżej 36 roku życia i każdy, kto podejrzewa, że może być bezpłodny lub może mieć problemy zdrowotne, powinien udać się do lekarza pierwszego kontaktu po sześciu miesiącach próbowania.

Najczęstsze przyczyny bezpłodności

Czasami bezpłodność może mieć wiele przyczyn. Jedna trzecia przypadków bezpłodności może być spowodowana przez czynniki, które dotyczą kobiet, a jedna trzecia przez czynniki, które dotyczą mężczyzn. Zdarzają się jednak takie sytuacje, w których przyczyna bezpłodności nigdy nie zostanie odnaleziona.

1) Bezpłodność wśród kobiet

Wśród kobiet, bezpłodność może być związana z problemami dotyczącymi owulacji.

Zespół policystycznych jajników (PCOS) jest jedną z najczęstszych przyczyn, gdzie zaburzenia równowagi hormonalnej zakłócają normalną owulację. Inną możliwą przyczyną jest pierwotna niewydolność jajników (POI), kiedy jajniki kobiet przestają pracować przed tym, zanim osiągnie ona 40. rok życia. Problemy z tarczycą również mogą wpływać na prawidłowość owulacji .

Niektóre kobiety cierpią z powodu blokady jajników jako wyniku choroby zapalnej miednicy lub poprzedniej ciąży ekotopowej – pozamacicznej. Kobiety mogą mieć również problemy fizyczne z macicą lub obecnością mięśniaków – nienowotworowych skupisk tkanek na ścianach macicy.

Kolejną chorobą, mającą duży wpływ na zajście w ciążę, jest endometrioza – schorzenie wywołane obecnością ognisk endometrium poza jamą macicy. W przypadku, gdy endometrioza uniemożliwia zajście w ciąże, w zależności od stopnia zaawansowania choroby, zalecane są rożne metody leczenia. W I lub II stopniu endometriozy bezpołodność leczy się  w postaci stymulacji jajeczkowania i inseminacji  domacicznych lub leczenia operacyjnego w przypadku III i IV stopnia endometriozy.

Ponadto, kobiety, u których występuje  jedna z niżej wymienionych przyczyn, powinny porozmawiać z lekarzem ginekologiem o potencjalnych możliwościach leczenia:

• nieregularnych lub niewystępujących miesiączek,
• bardzo trudnych lub bolących miesiączek,
• endometriozy,
• zapalenia narządów miednicy,
• poprzedniej ciąży ekotopowej – pozamacicznej,
• więcej niż jednego poronienia.

2) Bezpłodność wśród mężczyzn

Bezpłodność wśród mężczyzn jest zazwyczaj związana z liczbą lub jakością produkowanych plemników lub fizycznymi dolegliwościami, które mogą zmniejszyć ich ruchliwość.

Niska liczba plemników, zmniejszenie ruchliwości plemników lub wysoki poziom wadliwych plemników to możliwe przyczyny bezpłodności. Wszelkie problemy, które powodują lub uszkadzają jądra, takie jak na przykład niestandardowo niski poziom męskiego hormonu – testosteronu, mogą również powodować bezpłodność.

Mężczyźni, którzy mieli w przeszłości powyższe problemy powinni zasięgnąć porady lekarza w temacie:

• raka jądra,
• choroby jąder,
• operacji lub urazu dotyczącego jąder,
• wrodzonej wady jąder lub sytuacji, w których jądra nie opadają do moszny.

Przyczyny bezpłodności związane ze stylem życia

Oprócz warunków medycznych, o których mowa powyżej, również czynniki związane ze stylem życia mogą wpływać na bezpłodność danej osoby.

Przyczyna	Wyjaśnienie
Waga	Nadwaga lub otyłość mogą zmniejszać płodność kobiety lub mężczyzny, a znacząca niedowaga u kobiet może wpływać na regularne jajeczkowanie.
Nadmierna aktywność fizyczna	Kobiety poddawane rygorystycznym treningom atletycznym mogą zauważyć, że ich miesiączki stają się nieregularne albo mogą powodować pominięcie miesiączki.
Choroby	U mężczyzn świnka może prowadzić do stanu zapalnego jądra i może powodować zmniejszenie ilości plemników. Wśród kobiet, niektóre infekcje przenoszone drogą płciową (STIs) mogą uszkodzić jajowody.
Wiek	Jak wspomniano wcześniej, bezpłodność wśród kobiet jest związana z wiekiem. Na przykład, nawiązując do badań NHS, wśród kobiet w wieku 35 lat, około 95% z nich zachodzi w ciążę po 3 latach regularnych stosunków seksualnych bez zabezpieczenia. Wśród kobiet w wieku 38 lat ta liczba sięga 75%.
Alkohol	W większości badań stwierdzono, że spożycie alkoholu wpływa na niepłodność męską poprzez zmniejszenie objętości nasienia, zwiększenie liczby plemników o nieprawidłowej morfologii i wywołanie leukocytospermii. U kobiet alkohol może być przyczyną nieprawidłowych cyklów menstruacyjnych, bezpłodności czy wystąpienia poronień u kobiet spodziewających się dziecka.
Stres	Codzienny stres może powodować spadek libido i w niektórych przypadkach może nawet wpływać na bezpłodność.
Palenie wyrobów tytoniowych	U palących mężczyzn obserwuje się spadek ilości plemników o 23% i ich ograniczoną aktywność, zmniejszoną o 13% w porównaniu z osobami niepalącymi. Nikotyna powoduje osłabienie rozrodczości kobiet, a także zwiększone prawdopodobieństwo (2–3-krotne) wystąpienia niepłodności.
Leki i narkotyki	Niektóre przepisywane leki, takie jak te, które są używane do chemioterapii, mogą wpływać na owulację i produkcję plemników. Wśród kobiet, leki psychotropowe mogą czasem powodować pomijanie miesiączek, podczas gdy wśród mężczyzn, dłuższe używanie steroidów anabolicznych może wpływać na produkcję plemników i ich mobilność. Nielegalne narkotyki również mogą powodować szkodliwe skutki.

Tabela 1. Przyczyny występowania bezpłodności  związane ze stylem życia.

Kwas foliowy

Kwasem foliowym inaczej nazywamy witaminę B₉, która pomaga organizmowi wytwarzać zdrowe, nowe komórki, w tym także komórki krwi. Kwas ten naturalnie występuje w warzywach liściastych, owocach cytrusowych, fasoli i produktach pełnoziarnistych. Jest również dodawany do części produkowanego jedzenia, takiego jak mąka i płatki zbożowe.

Każdy potrzebuje tego, aby kwas foliowy był zawarty w jego diecie, a szczególnie ważne jest to dla kobiet w ciąży oraz tych kobiet, które planują zajść w ciążę. Kwas foliowy pomaga zapobiegać wadom rozwojowym cewy nerwowej, takim jak rozszczep kręgosłupa. Kobiety planujące ciążę powinny przyjmować 400mcg kwasu foliowego każdego dnia.

Jeśli kobieta wcześniej była w ciąży dotkniętej wadą cewy nerwowej, taką jak rozszczep kręgosłupa, lekarz może przepisać jej dzienną dawkę kwasu foliowego w wysokości 5mg.

Domowe testy owulacyjne

Przy założeniu, że nie ma żadnego oczywistego lub znaczącego problemu zdrowotnego, który może wpływać na płodność, używanie domowych testów owulacyjnych może pomóc zidentyfikować najbardziej prawdopodobny moment zajścia w ciążę przez kobietę podczas jej miesięcznego cyklu.

Łatwy w użyciu domowy zestaw owulacji może pomóc w ustaleniu, kiedy kobieta jest najbardziej płodna. Zestaw obejmuje cyfrowy test owulacji i pierwszą odpowiedź na test owulacyjny. Pozwala on wykryć produkcję LH w organizmie oraz poziomy, w których wskaźnik ten gwałtownie rośnie i osiąga szczyt w czasie od 24 do 36 godzin przed owulacją.

Opakowanie zawiera wiele pasków testowych, które mogą być używane przez kolejne dni w okolicy środka kobiecego cyklu. Dokładna liczba dni przeprowadzanych testów może się zmieniać w zależności od długości miesięcznego cyklu, dlatego konieczne jest uważna analiza wszystkich przeprowadzonych testów.

Test powinien być robiony raz dziennie, z użyciem pierwszego moczu po przebudzeniu, w czasie od 5 do 20 dnia cyklu – dzień rozpoczęcia testów zależy od wiedzy kobiety dotyczącej długości trwania jej cyklu.

Zazwyczaj domowe testy owulacyjne wykrywają poziom LH, jednakże ostatnio wprowadzone testy również monitorują poziom estrogenu i wskazują dłuższy okres płodności – łącznie 4 dni zamiast 2. Poziom estrogenu rośnie kilka dni przed owulacją i może być wykryty w moczu kobiety. Jako „wysoką” płodność definiuje się te dni, podczas których występuje wzrost LH tuż przed owulacją i płodność kobiety jest wtedy u jej szczytu.

Wszystkie testy zawierają pisemne instrukcje obsługi, które powinny być precyzyjnie śledzone. Ponadto, stworzono linię pomocy, na którą można zadzwonić, jeśli dany użytkownik ma pytania o test lub jego wyniki. Warto też doradzać klientom, aby dokładnie czytali instrukcje obsługi i nie używali testów po ich dacie ważności.

Autor:
Magdalena Drąg

Źródła:

1. Ilona Górna; Wpływ sposobu żywienia oraz wybranych parametrów stylu życia na płodność i rozrodczość kobiet; Rozprawa doktorska; Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Wydział Farmaceutyczny; 2014; http://www.wbc.poznan.pl/Content/328205/index.pdf
2. Jane Feely, Ovulation and pregnancy testing; 2014
3. Monika Olczyk, Lucyna Bułaś , Aleksandra Konieczny; Diagnostyczne testy medyczne w praktyce farmaceutycznej; 2010 https://www.ptfarm.pl/pub/File/Farmacja%20Polska/2010/05-2010/11%20%20Diagnostyczne%20testy%20medyczne.pdf
4. Aneta Słabuszewska-Jóźwiak, Michał Ciebiera, Grzegorz Jakiel; Ciąża pozamaciczna – czy nadal jest to stan naglący?; 2014; http://www.pnmedycznych.pl/wp-content/uploads/2014/10/pnm_2014_581-585.pdf
5. Magdalena Koperwas, Magdalena Głowacka; Problem niepłodności wśród kobiet i mężczyzn – epidemiologia, czynniki ryzyka i świadomość społeczna; 2017
6. Polskie Towarzystwo Medycyny Rozrodu i Embriologii; Diagnostyka i leczenie niepłodności – rekomendacje Polskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu i Embriologii (PTMRiE) oraz Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników (PTGP); 2018; http://www.ptmrie.org.pl/pliki/akty-prawne-i-rekomendacje/rekomentacje/Diagnostyka%20i%20leczenie%20niep%C5%82odno%C5%9Bci%20-%20rekomendacje%20PTMRiE%20i%20PTGP%202018.pdf
7. dr hab. Waldemar Kuczyński; prof. dr hab. Rafał Kurzawa; prof. dr hab. Przemysław Oszukowski; prof. dr hab. Leszek Pawelczyk; prof. dr hab. Ryszard Poręba;  prof. dr hab. Stanisław Radowicki; prof. dr hab. Marian Szamatowicz; prof. dr hab. Sławomir Wołczyński; Rekomendacje dotyczące diagnostyki i leczenia niepłodności; 2012
8. Monika Bojanowska, Małgorzata Kostecka; Dieta i styl życia jako czynniki wpływające na płodność; 2018;
9. http://kosmos.icm.edu.pl/PDF/2018/425.pdf
10. dr hab. Agata Karowicz-Bilińska; prof. dr hab. Ewa Nowak-Markwitz; prof. dr hab. Tomasz Opala ; prof. dr hab. Przemysław Oszukowski; prof. dr hab. Ryszard Poręba; prof. dr hab. Marek Spaczyński; Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania witamin i mikroelementów u kobiet planujących ciążę, ciężarnych i karmiących; 2014
11. http://www.mlodzilekarzerodzinni.pl/wp-content/uploads/2018/09/Stosowanie-witamin-i-mikroelement%c3%b3w-u-kobiet-planuj%c4%85cych-ci%c4%85%c5%bc%c4%99-ci%c4%99%c5%bcarnych-i-karmi%c4%85cych.pdf
12. Dorota Bomba-Opoń , Lidia Hirnle , Jarosław Kalinka , Agnieszka Seremak-Mrozikiewicz; Suplementacja folianów w okresie przedkoncepcyjnym, w ciąży i połogu. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników; 2017
13. http://perinatologia.umed.pl/wp-content/uploads/2018/02/56597-143992-2-PB.pdf