Listopad to miesiąc, w którym naszą uwagę kierujemy na najczęstsze męskie nowotwory, w tym na obarczonego wysokim ryzykiem śmiertelności raka prostaty. Dlatego też w niniejszym artykule opisano epidemiologię, czynniki ryzyka, zapobieganie i profilaktykę najczęściej występujących nowotworów układu moczowo-płciowego u mężczyzn.

Najczęściej występującymi nowotwo­rami u mężczyzn są nowotwory płuca, które stanowią około 20% zachorowań na nowotwory. W dalszej kolejności znaj­duje się rak gruczołu krokowego (13%), rak jelita grubego (12%), rak pęcherza moczowego (7%) oraz nowotwory: żo­łądka, nerki, krtani, a także białaczki i chłoniaki. 70% zachorowań na nowo­twory złośliwe u mężczyzn występuje po 60. r.ż. Ryzyko zachorowania na no­wotwór wzrasta wraz z wiekiem i osiąga szczyt w ósmej dekadzie życia [1].

Śmiertelność ze względu na choro­by nowotworowe jest odzwierciedleniem zachorowalności – główną nowotworo­wą przyczyną zgonów u mężczyzn jest rak płuca (ok. 30% zgonów). W dalszej kolejności plasują się zgony z powodu nowotworów jelita grubego (12%) oraz raka gruczołu krokowego (8%). Wśród najczęstszych nowotworowych przyczyn zgonu znajduje się również rak żołądka, pęcherza moczowego, trzustki, nerki, białaczki oraz nowotwory mózgu [1].

Epidemiologia i czynniki ryzyka

Statystyki wskazują, że co roku w Polsce wykrywanych jest ponad 9 tys. nowych przypadków raka prostaty, a 4 tys. męż­czyzn umiera z powodu tej choroby. Jest to spowodowane zbyt późną diagnostyką raka prostaty [1, 4]. Większość zacho­rowań na nowotwory złośliwe gruczołu krokowego przypada w siódmej i ósmej dekadzie życia (87% zachorowań wystę­puje po 60. r.ż.) [1, 5]. Zachorowalność na nowotwory złośliwe gruczołu kroko­wego u mężczyzn zwiększała się gwał­townie w ciągu ostatnich trzech dekad, przy czym w połowie lat 90. XX wieku tempo wzrostu wyraźnie się zwiększyło.

Według statystyk dostępnych na portalu onkologia.org.pl większość zgonów z po­wodu nowotworów złośliwych gruczołu krokowego następuje po 75. r.ż. (60%), przy czym ponad 90% zgonów odnoto­wano po 60. r.ż. [2]. Niestety, nowotwór ten w pierwszym stadium nie daje zbyt charakterystycznych objawów, a gdy się one pojawiają, mężczyźni często wstydzą się pójść do lekarza i powiedzieć np. o częstszej potrzebie oddawania moczu. Rak prostaty jest chorobą o złożonej etiologii – istnieje wiele czynników ry­zyka, zarówno tych z grupy niemodyfi­kowalnych, jak i takich, na które pacjent ma wpływ [2, 3].

Z kolei nowotwory jądra stanowią 1,6% zachorowań na nowotwory złośliwe u mężczyzn, przy czym wśród młodych dorosłych (20-44 lata) są najczęściej wy­stępującym nowotworem (25% zachoro­wań w tej grupie wiekowej) [4]. Liczba zachorowań na raka jądra w ciągu ostat­nich trzech dekad wzrosła trzykrotnie. Większość zachorowań na nowotwory złośliwe jądra występuje między 20. a 39. r.ż. (70% zachorowań). Zaobserwowano, że zachorowalność na nowotwory zło­śliwe jądra u mężczyzn zwiększała się w ciągu ostatnich trzech dekad i w 2010 r. osiągnęła poziom 5,1 przypadków na 100 tys. Nowotwory jądra są przyczyną 3% zgonów nowotworowych u dzieci (0-19 lat). Liczba zgonów z powodu tego nowotworu wzrosła prawie dwukrotnie od połowy lat 60. XX wieku [1, 3, 4].

Czynniki ryzyka rozwoju nowo­tworów prostaty i jądra przedstawiono w Tabeli 1.

Badania kliniczne wśród pacjen­tów chorujących na nowotwór jądra nie potwierdziły związku pomiędzy urazem jądra a następowym rozwojem nowo­tworu. Zapalenie jądra w przebiegu wi­rusowego zapalenia przyusznic (świnka) także nie zwiększa ryzyka zachorowania. W grupie mężczyzn niepłodnych czę­ściej rozpoznaje się nowotwór jądra. Za­kłada się więc, że niepłodność, wnętro­stwo i nowotwór zarodkowy jądra dzielą wspólne czynniki sprawcze [3].

Diagnostyka

Pierwszym badaniem zwykle wyko­nywanym u mężczyzn z podejrzeniem nowotworu prostaty jest badanie pal­cem przez odbytnicę (łac. per rectum). Pozwala ono na ocenę przylegającej do przedniej ściany odbytnicy tylnej czę­ści gruczołu, w której umiejscawia się większość raków. Badanie umożliwia wykrycie zmian o objętości powyżej 0,2 ml [2, 6, 7].

Kolejnym istotnym badaniem jest oznaczenie poziomu swoistego antyge­nu sterczowego (PSA, ang. prostate-spe­cific antigen), który jest wytwarzanym przez komórki stercza i wydzielanym do światła przewodów wytryskowych biał­kiem odpowiedzialnym za utrzymanie nasienia w płynnej postaci. Prawidłowe stężenie PSA w surowicy krwi wynosi od 0 do ok. 4 ng/ml [7]. Wzrost stężenia PSA nasuwa podejrzenie wystąpienia nowotworu, jednak blisko 25% męż­czyzn z podwyższonym stężeniem PSA nie ma raka, a blisko 20% chorych na raka stercza ma prawidłowe stężenie PSA w surowicy.

Podwyższone stężenie PSA może też być związane z łagodny­mi schorzeniami, takimi jak zapalenie i łagodny przerost gruczołu krokowego oraz zabiegami w okolicy stercza, taki­mi jak cewnikowanie pęcherza moczo­wego, ultrasonografia przezodbytnicza, biopsja gruczołu, cystoskopia i przez­cewkowe zabiegi endoskopowe [2, 7]. Wartości PSA powyżej górnej granicy lub nieprawidłowy wynik badania per rectum są wskazaniem do poszerzenia diagnostyki.

Wartość diagnostyczną PSA można zwiększyć przez zastoso­wanie wartości pochodnych, takich jak PSA należne dla wieku, gęstość PSA (stężenie PSA na jednostkę objętości gruczołu), szybkość narastania PSA, czas podwojenia PSA oraz stosunek stężenia frakcji wolnej do całkowitego stężenia PSA (wyższy udział frakcji wolnej PSA jest związany z niższym prawdopodobień­stwem nowotworu złośliwego) [2, 7]. Ponadto wykony­wane są badania obrazowe, w tym ultrasonografia przezodbytnicza TRUS (ang. tran­srectal ultraso­und), rezonans magnetyczny, tomografia kom­puterowa oraz scyntygrafia ukła­du kostnego.

Pod­stawą rozpoznania raka gruczołu krokowego jest badanie histo­patologiczne materiału uzyskanego z biopsji. W przeważającej większości przypadków jest to wielomiejscowa biopsja rdzeniowa (gruboigłowa) pod kontrolą TRUS. Liczba pobieranych bioptatów zależy od objętości gru­czołu i powinna wynosić co najmniej 8-10 [2, 7].

Diagnostyka nowotworu jądra, jego zaawansowania i ustalenie dalszego leczenia rozpoczyna się od dokładnego badania lekarskiego. U młodych męż­czyzn jest to najczęstszy nowotwór zło­śliwy. Po stwierdzeniu guza jądra chory jest kierowany na USG jąder (badanie sondą ultrasonograficzną, ukazujące wewnętrzną strukturę jąder). Badanie to jest bezbolesne i nieinwazyjne, jest także nieszkodliwe dla jąder.

W przypadku stwierdzenia guza jądra u pacjenta, naj­częściej przeprowadza się orchidekto­mię, czyli chirurgiczne usunięcie jądra. Po orchidektomii struktura guza i jądra jest oceniana pod mikroskopem – jest to badanie histopatologiczne, które po­zwala na ustalenie rozpoznania typu nowotworu oraz jego zaawansowania miejscowego. Zatem usunięcie jądra jest nie tylko elementem leczenia, ale także diagnostyki.

Od usunięcia jądra można odstąpić w wyjątkowych przy­padkach, gdy stan chorego jest ciężki, a rozpoznanie nie budzi wątpliwości i konieczne jest szybkie inne leczenie. Dalsze postępowanie obejmuje wyko­nanie tomografii komputerowej klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy w celu uwidocznienia ewentualnych przerzutów do regionalnych węzłów chłonnych lub przerzutów odległych. W wybranych przypadkach – gdy cho­roba jest bardzo zaawansowana lub ist­nieją niepokojące objawy – wykonuje się także tomografię mózgu.

Alternatywnie można wykonać rezonans magnetyczny, który jest szczególnie pomocny przy podejrzeniu przerzutów do mózgu lub rdzenia kręgowego. Diagnostyka obej­muje także oznaczanie biologicznych markerów nowotworowych, które są wydzielane do krwi przez guz nowotwo­rowy. Ich oznaczenie jest konieczne do określenia stopnia zaawansowania, usta­lenia właściwego leczenia i rokowania. Spadek poziomu markerów nowotwo­rowych po leczeniu oznacza skuteczną farmakoterapię, natomiast ponowny wzrost może odpowiadać nawrotowi choroby.

Najczęściej ocenia się: pod­jednostkę beta gonadotropiny kosmów­kowej (βHCG), α-fetoproteinę płodową (AFP) oraz dehydrogenazę mleczanową (LDH). Wykonanie wszystkich wyżej wymienionych badań pozwala na posta­wienie rozpoznania choroby i ustalenie stopnia jej zaawansowania. W przy­padku nowotworu jądra najistotniejsze jest jego wczesne wykrycie, co stanowi równocześnie prewencję wtórną. Nie są znane czynniki, których należy unikać w celu zmniejszenia ryzyka zachorowa­nia na nowotwór jądra [3, 4].

Profilaktyka

Nowotwór prostaty jest rzadko wykry­wany przed 50. r.ż. i rozwija się bardzo wolno. Proliferacja komórek w obrę­bie raka stercza jest wolna, zwłaszcza w guzie pierwotnym. Szacuje się, że od wystąpienia pierwszych zmian charakterystycznych dla okresu ini­cjacji nowotworu do klinicznie jaw­nej choroby mija nawet 20 lat. Tak długi okres proce­su nowotworzenia stwarza możliwość prowadzenia dzia­łań zapobiegaw­czych. Publikacje naukowe wskazu­ją, że skoro naj­więcej nowotwo­rów wykrywa się w ósmej dekadzie życia, prewencję raka stercza na­leży rozpoczynać od 50. r.ż. Może ona polegać na postępowaniu do­tyczącym zarówno zmiany stylu życia, jak i stosowaniu leków i stanowi duże wyzwanie w dzie­dzinie urologii onkologicznej [8].

U mężczyzn po 40. r.ż. niezwykle istotne są badania profilaktyczne. Przy­najmniej raz do roku należy zgłosić się do urologa, który wykona badanie per rectum. Badanie to umożliwia wykrycie ewentualnego powiększenia gruczo­łu krokowego oraz zlecenie bardziej szczegółowej diagnostyki, np. USG prostaty. Z kolei badanie poziomu PSA powinno być wykonywane przynaj­mniej raz do roku u mężczyzn powyżej 45. r.ż. [7].

Należy podkreślić, że nie ma jednej uniwersalnej metody wykrywa­nia tego rodzaju nowotworu, jednak poddając się regularnym badaniom można go wcześnie zdiagnozować, a tym samym szybko zacząć leczenie. Niestety, regularne wizyty u lekarza nie są normą wśród mężczyzn; często wi­zyty te są odraczane i mężczyźni udają się do lekarza gdy jest już za późno na skuteczne leczenie.

W przypadku nowotworu jądra niestety nie wskazano na konkretne czynności bądź zachowania, które mogą zapobiegać rozwojowi choroby. Wiele źródeł wskazuje, że nie istnieje profi­laktyka pierwotna raka jądra [3, 4]. Na­leży jednak pamiętać, że najważniejsza w tym przypadku jest samoobserwacja. Każdy mężczyzna powinien co miesiąc sam badać sobie jądra i przynajmniej raz w roku chodzić na badania kontrolne do urologa.

W ramach zapobiegania nowo­tworom układu moczowo-płciowego u mężczyzn warto zwrócić uwagę na działania podejmowane w zakresie promocji zdrowia. Warto wspomnieć między innymi o akcji Movember Pol­ska, która stanowi nie tylko platformę edukacyjną, ale jest także związana z możliwością wykonania badań w wy­branych lokalizacjach na terenie całego kraju. W trakcie większości wydarzeń można również zrealizować podstawo­we badania PSA. Wszystkie szczegóło­we informacje na temat badań można znaleźć na stronie internetowej: https://www.movember.pl/ [10].

W ramach promocji zdrowia należy także zwrócić uwagę na kampanie reali­zowane w ramach Narodowego Progra­mu Zwalczania Chorób Nowotworowych (zadanie Promocja zdrowia i profilak­tyka nowotworów) finansowanego ze środków Ministra Zdrowia. Na stronie internetowej http://planujedlugiezycie.pl/?page_id=298 można znaleźć wiele wartościowych informacji dotyczących diagnostyki oraz leczenia nowotworu prostaty [11].

Programy profilaktyki nowotworu prostaty oraz bezpłatne badania realizu­ją także samorządy i poszczególne pla­cówki ochrony zdrowia. Na przykład na Pomorzu realizowany jest program „Profilaktyka Raka Gruczołu Krokowego 50+”, zorganizowany przez Pomorski Związek Pracodawców Ochrony Zdro­wia (PZPOZ) [12]. Z kolei w powiecie głogowskim realizowany jest program „Profilaktyka, diagnostyka i leczenie raka gruczołu krokowego – 2020 r.”, którym objętych zostanie 500 mężczyzn powyżej 45. r.ż. [13].

Podsumowanie

Nowotwór prostaty to najczęściej dia­gnozowany nowotwór układu moczo­wo-płciowego u mężczyzn. Badania po­kazują, że mediana przeżycia pacjenta z odpowiednio prowadzoną farmakote­rapią wynosi nawet 5 lat. Najważniejszym elementem sukcesu terapeutycznego jest wczesne wykrycie nowotworu, dlatego też niezwykle istotne jest ciągłe podno­szenie świadomości Polaków w zakresie profilaktyki i diagnostyki nowotworu prostaty.

Autorka:
dr hab. n. farm. Magdalena Markowicz-Piasecka
Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Artykuł został opublikowany na łamach 52 numeru czasopisma Farmakoekonomika Szpitalna

Źródła:

1. Krajowy Rejestr Nowotworów. Nowot­wory złośliwe ogółem. http://onkologia.org.pl/nowotwory-zlosliwe-ogolem-2/ (stan z dn. 12.09.2020 r.).
2. Krajowy Rejestr Nowotworów. Nowot­wory złośliwe gruczołu krokowego (C61). http://onkologia.org.pl/nowot­wory-zlosliwe-gruczolu-krokowe­go-c61/ (stan z dn. 12.09.2020 r.).
3. Krajowy Rejestr Nowotworów. Nowotwory złośliwe jądra (C62). http://onkologia.org.pl/nowotwo­ry-zlosliwe-jadra-c62/ (stan z dn. 12.09.2020 r.).
4. Rabijewski M.: Nowotwory jąder. https://www.researchgate.net/publica­tion/275353605_Nowotwory_jader/link/553a995f0cf29b5ee4b64f10/down­load (stan dn. 15.09.2020 r.).
5. Krajowy Rejestr Nowotworów. Nowot­wory złośliwe w Polsce w 2017 roku. http://onkologia.org.pl/wp-content/uploads/Nowotwory_2017.pdf (stan z dn. 12.09.2020 r.).
6. Guzik A., Sawicka E., Długosz A.: Rola estrogenów i czynników środowiskow­ych w raku prostaty. Bromatologia i ch­emia toksykologiczna. 2014. Tom 47, nr 1, 57-63.
7. Chwaliński T.: Rak stercza: rozpoznanie i leczenie. http://www.czytelniam­edyczna.pl/3251,rak-stercza-roz­poznanie-i-leczenie.html (stan z dn. 15.09.2020 r.).
8. Gośliński J.: Rak gruczołu krokowego – profilaktyka i dziedziczenie. https://www.zwrotnikraka.pl/rak-gruczo­lu-krokowego-profilaktyka-dziedzicze­nie/ (stan z dn. 13.09.2020 r.).
9. Jasiński M., Drewa T.: Potencjalne moż­liwości zapobiegania rakowi stercza. http://www.przeglad-urologiczny.pl/ar­tykul.php?1617 (stan z dn. 12.09.2020 r.).
10. Movember Polska. Rak nie wybiera. https://www.movember.org.pl/2016/10/rak-nie-wybiera.html (stan z dn. 12.09.2020 r.).
11. Planuję długie życie. Rak prostaty. http://planujedlugiezycie.pl/?page_id=298 (stan z dn. 12.09.2020 r.).
12. Ulotka nt. Programu Edukacyjnego „Pro­filaktyka Raka Gruczołu Krokowego 50+” . https://www.invicta.pl/upload/profilak­tyka_raka_prostaty/ulotka_profilaktyka_raka_prostaty.pdf (stan z dn. 15.09.2020 r.).
13. Głogowski Szpital Powiatowy. PRO­GRAM Profilaktyka, diagnostyka i lec­zenie raka gruczołu krokowego 2020 r. https://www.szpital.glogow.pl/pro­gram-profilaktyka-diagnostyka-i-lecze­nie-raka-gruczolu-krokowego-2020-r/ (stan z dn. 12.09.2020 r.).