Leki neuroleptyczne, czyli leki przeciwpsychotyczne, stanowią bardzo różnorodną grupę pod względem budowy chemicznej. Wykazują powinowactwo do wielu receptorów, jednak najbardziej charakterystyczny dla nich jest blokujący wpływ na receptory dopaminergiczne oraz noradrenergiczne α1. Zgodnie z powszechnie przyjętą dopaminergiczną teorią schizofrenii, jest to czynnik warunkujący terapeutyczne działanie neuroleptyków, ponieważ blokada receptorów D pozwala na zmniejszenie wytwórczych objawów choroby, tj. omamy, halucynacje, urojenia.

W związku z występującą w procesie terapeutycznym opornością na klasyczne leki neuroleptyczne (neuroleptyki), upośledzeniem procesów poznawczych, złą współpracą chorego z lekarzem, zaistniała potrzeba dalszego poszukiwania substancji wykazujących mniej działań niepożądanych. Owocem tych prac są leki II generacji (leki atypowe), które wywołują mniej zaburzeń ze strony układu pozapiramidowego i często ze strony układu hormonalnego, są one skuteczne w przypadku oporności na leki klasyczne oraz mają lepszy wpływ na procesy poznawcze i pamięciowe.

Główną zaletą leków atypowych jest ich dobre tolerowanie, umożliwiające lepszą współpracę pacjenta z lekarzem. W Polsce zarejestrowane są 4 substancje należące do atypowych neuroleptyków o trójcyklicznej budowie chemicznej: klozapina, kwetiapina, olanzapina oraz loksapina, która jako jedyna zarejestrowana jest jako proszek do inhalacji (Adasuve). Natomiast na świecie dostępne z tej grupy są ponadto leki zawierające: klotiapinę, zotepinę, klokapraminę, karipipraminę, mozapraminę.

Przeciwskazania do stosowania trójcyklicznych neuroleptyków atypowych

Najczęstsze przypadki, w których zabrania się stosowania atypowych neuroleptyków o budowie trójpierścieniowej to:

• stany zatrucia lekami, które działają depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy, tj.: barbituranami, narkotycznymi lekami przeciwbólowymi, alkoholem, a także w przypadku zatrucia środkami fosfoorganicznymi,
• przebyta leukopenia polekowa, która jest przeciwwskazaniem do stosowania leków o podobnej budowie chemicznej oraz neuroleptyków o budowie trójpierścieniowej (zwłaszcza klozapiny), miastenia, jaskra z zamkniętym kątem przesączania, przerost gruczołu krokowego – nie stosuje się leków silnie działających cholinolitycznie (np. klozapina, olanzapina),
• niewydolność kory nadnerczy, choroba Addisona,
• schorzenia serca lub nieprawidłowy zapis EKG – nie wolno stosować leków przeciwpsychotycznych o silnym działaniu kardiotoksycznym (np. klozapina),
• organiczne uszkodzenie OUN, padaczka – nie należy podawać leków obniżających próg drgawkowy (np. klozapina),
• przebyte lub obecne późne dyskinezy – są one przeciwwskazaniem do stosowania neuroleptyków w dużych dawkach; u chorych z późnymi dyskinezami z reguły stosuje się neuroleptyki atypowe (klozapinę, olanzapinę),
• uszkodzenia wątroby, w tym przypadku bezpieczniejsze jest stosowanie butyrofenonów lub tioksantenów niż neuroleptyków z innych grup,
• uszkodzenie nerek,
• niewydolność krążenia,
• niedawno przebyty zawał mięśnia sercowego i zaawansowana choroba niedokrwienna serca,
• ostra niedokrwistość,
• niewydolność szpiku kostnego,
• choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy,
• niewydolność gruczołu tarczowego,
• okres ciąży i karmienia piersią,
• ostre objawy ze strony układu oddechowego (np. świszczący oddech) lub czynne choroby dróg oddechowych (np. astma, POChP) – są to przeciwwskazania dla preparatu Adasuve ze względu na drogę podania leku.

Działania niepożądane trójcyklicznych neuroleptyków atypowych

Atypowe leki przeciwpsychotyczne powodować mogą wiele różnorodnych objawów niepożądanych, dla których, pomimo zróżnicowanego powinowactwa poszczególnych substancji do receptorów oraz odmiennej drogi podania leku zawierającego loksapinę (Adasuve), można znaleźć wspólnmianownik. Te najbardziej charakterystyczne przedstawia Tabela 2.

Zasady monitorowania terapii trójcyklicznymi neuroleptykami atypowymi

Ze względu na ryzyko wystąpienia działań niepożądanych oraz powikłań podczas stosowania leków przeciwpsychotycznych wymagany jest monitoring funkcji wielu narządów. Wyróżnić można badania, które należy wykonać przed podjęciem leczenia, przy zmianie leku na kolejny lub okresowo w czasie leczenia podtrzymującego.

Badania wykonywane przed rozpoczęciem leczenia:

• konieczne jest zebranie wywiadu dotyczącego chorób somatycznych, również chorób w rodzinie, palenia tytoniu, stosowania innych używek, diety i aktywności fizycznej oraz wykonanie badania fizykalnego, pomiaru RR i czynności serca,
• rekomendowane badania laboratoryjne to: morfologia krwi, aktywność transaminazy asparaginianowej i alaninowej, poziom bilirubiny, poziom kreatyniny, stężenie elektrolitów, glikemia na czczo, lipidogram na czczo,
• należy wykonać także EKG, w przypadku wydłużenia odstępu QT do 500 ms, konieczne jest odstawienie leku, należy ocenić wskaźnik masy ciała (BMI) oraz zmierzyć obwód w talii.

W czasie leczenia zaleca się:

• regularne przeprowadzanie badania fizykalnego, pomiaru RR i czynności serca, wykonywanie badań EKG w przypadku leków wpływających na odstęp QT, szczególnie w czasie zwiększania dawki leku oraz po osiągnięciu dawki docelowej,
• oceniać masę ciała po 4 i 12 tygodniach leczenia, a następnie co 3 miesiące; obwód w talii należy oceniać co 3 miesiące, potem co rok,
• zbadać poziom glikemii na czczo, wykonać badanie morfologiczne krwi, aktywność transaminaz, poziom kreatyniny i elektrolitów: w 12 tygodniu leczenia, po 6 i 12 miesiącach leczenia, a następnie raz w roku,
• ocenić lipidogram: na czczo po 12 tygodniach leczenia, a następnie raz w roku,
• w przypadku jakichkolwiek nieprawidłowych wyników badań laboratoryjnych także w przypadku wystąpienia jakichkolwiek objawów chorobowych, które nie są związane ze schorzeniem podstawowym, konieczne jest badanie fizykalne chorego oraz wykonanie badań uzasadnionych aktualną wiedzą medyczną.

Należy także przeprowadzić wywiad dotyczący równoczesnego stosowania jakichkolwiek innych leków. Zawsze należy brać pod uwagę ewentualne interakcje z lekami stosowanymi jednocześnie z trójcyklicznymi neuroleptykami atypowymi.

Nowe, atypowe neuroleptyki, zwane także lekami przeciwpsychotycznymi drugiej generacji, nieustannie są badane zarówno pod kątem skuteczności klinicznej, jak również działań niepożądanych. Dzięki temu nie tylko dostarczane są nowe informacje na ich temat, ale także stwarza to możliwość weryfikacji dotychczasowej wiedzy o bezpieczeństwie stosowania tych leków oraz tradycyjnych neuroleptyków.

Kluczowe jest to szczególnie w przypadku tzw. niemych objawów, które traktowane były do niedawna jako niezbędny efekt uboczny terapii. Wiedza na temat różnorodności wystąpienia działań niepożądanych pozwala na uściślenie zasad monitorowania i wybór odpowiedniej terapii.

Autor:
mgr farm. Maria Podsiedlik
Zakład Chemii Farmaceutycznej, Analizy Leków i Radiofarmacji,
Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Źródła:

• Kostowski W., Herman Z. S., Farmakologia. Podstawy farmakoterapii, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008.
• Klozapina – opis substancji, dostępny w Internecie:
  <https://indeks.mp.pl/leki/desc.php?id=452>, dostęp 05.01.2018 r.
• Klozapina – opis substancji, dostępny w Internecie:
  <https://indeks.mp.pl/desc. php?id=1017&id=1017>, dostęp 05.01.2018 r.
• Olanzapina – opis substancji, dostępny w Internecie:
  <https://indeks.mp.pl/desc. php?id=618>, dostęp 05.01.2018 r.
• Charakterystyka Produktu Leczniczego Adasuve, dostępny w Internecie:<http://www.ema.europa.eu/docs/pl_PL/document_library/EPAR_-_Product_Information/human/002400/WC500139409.pdf>, dostęp 05.01.2018 r.
• Jarema M., Zalecenia w sprawie stosowania leków przeciwpsychotycznych II generacji, [w:] „Farmakoterapia w psychiatrii i neurologii” 2012; 1: 51–57, dostępne w Internecie: <http://old.ipin.edu.pl/fpn/ aktualne/2012/1/zalecenia.pdf>, dostęp 06.01.2018 r.
• Rzewuska M., Działania niepożądane leków przeciwpsychotycznych II generacji, [w:] „Farmakoterapia w psychiatrii i neurologii” 2001; 3: 233–248, dostępne w Internecie: <http://old.ipin.edu.pl/ fpn/archiwum/2001/03/FwPiN_3-2001-01. pdf >, dostęp 06.01.2018 r.
• Wysokiński A., Kłoszewska I., Atypowe leki przeciwpsychotyczne niezarejestrowane w Polsce,[w:] „Neuropsychiatria i Neuropsychologia” 2012; 7, 3: 158–171, dostępne w Internecie: <https://www. termedia.pl/Artykul-pogladowy-Atypowe-leki-przeciwpsychotyczne-niezarejestrowane-w-Polsce,46,19770,1,0.html>, dostęp 06.01.2018 r.
• Rzewuska M., Leki przeciwpsychotyczne, wskazania, przeciwwskazania, interakcje, przesłanki ułatwiające wybór leku, [w:] „Farmakoterapia w psychiatrii i neurologii”, 2001; 1: 3–56, dostępne w Internecie: <http://old.ipin.edu.pl/fpn/archiwum/2001/01/FwPiN_1-2001-01.pdf>, dostęp 06.01.2018 r.