Rola farmaceuty w ochronie pacjenta została zawarta w terminie „opieka farmaceutyczna”. Pierwszy raz pojęcie to zdefiniowali w 1976 roku Mikeal i współpracownicy, jako zapewniającą bezpieczne i racjonalne stosowanie leków opiekę, która dostarczana jest potrzebującym pacjentom. Formuła ta była stosowana do 1980 roku, kiedy to Brodie i współpracownicy zasugerowali, że termin ten dotyczy nie tylko kwestii lekowych, lecz także usług niezbędnych (przed, w czasie i po zakończeniu leczenia) do zapewnienia optymalnie bezpiecznej i skutecznej terapii.

Wprowadzenie do opieki farmaceutycznej

Konieczność utworzenia jasnych wytycznych, dzięki którym farmaceuta szpitalny mógłby udzielić pacjentom pomocy w zakresie stosowanej farmakoterapii była jasna już od kilkudziesięciu lat. Podwaliny dla rozwoju opieki farmaceutycznej utworzone zostały w 1958 roku, gdy amerykański farmaceuta, Procter William w 1958 roku przewidział zaprzestanie własnoręcznej produkcji leków przez apteki, co miało jednocześnie zdegradować rangę zawodu farmaceuty i sprowadzić go do roli sprzedawcy.

Jak pokazała historia, jego przewidywania sprawdziły się w znacznej mierze (Moska D., 1997; Aleksandra P., 2007). Pierwszy raz hasłowe użycie wyrażenia „opieka farmaceutyczna” pojawiło się w 1975 roku w czasopiśmie American Journal of Hospital Pharmacy. Mikeal i współpracownicy (Mikeal, 1975) omawiane zagadnienie definiowali jako pomoc oferowaną pacjentom, zmierzającą do zwiększenia bezpieczeństwa przyjmowania stosowanych leków: „..opieka, jakiej wymaga i jaką otrzymuje dany pacjent, która zapewnia bezpieczne i racjonalne stosowanie leków”.

Kolejną pracą, która krystalizowała rzeczywiste znaczenie opieki farmaceutycznej była publikacja Brodie i współpracowników (Brodie, 1980). Jej autorzy twierdzili, iż: „…opieka farmaceutyczna obejmuje określenie potrzeb lekowych danej osoby, nie tylko zaopatrzenie w potrzebne leki, lecz również udzielenie niezbędnych świadczeń (przed, w czasie i po zakończeniu leczenia) zapewniających optymalnie bezpieczną i skuteczną farmakoterapię. Uwzględnia ona mechanizm sprzężenia zwrotnego jako środek ułatwiający ciągłość tej opieki przez sprawującą ją osobę”. Swoistym novum przedstawionym w cytowanej pracy było umieszczenie pacjenta w centralnej pozycji aktywności opieki farmaceutycznej. Definicja ta opisywała nie tylko powinności aptekarza, ale również wpływ tejże opieki na osobę samego pacjenta, jako jednostki czynnie zaangażowanej w proces swego leczenia.

Kolejną istotną rozprawą traktującą o zasadach opieki nad pacjentem prowadzonej w aptece, były rozważania Heplera, opublikowane w 1987 roku (Hepler DC., 1987).

Autor poszedł krok dalej od wcześniejszych badaczy i precyzyjnie określił obowiązki farmaceuty wynikające ze sprawowania opieki nad pacjentem odwiedzającym daną aptekę. Jego wizja opieki farmaceutycznej wskazywała, iż: „…opieka farmaceutyczna jest uzgodnionym związkiem między pacjentem a farmaceutą, w którym farmaceuta sprawuje kontrolę nad procesem stosowania leków (posiadając odpowiednią wiedzę i umiejętności), kierując się świadomością i zobowiązaniem wobec interesu (dobra) pacjenta”. Zauważyć należy, iż autor dobitnie podkreślił, że osobą mogącą sprawować opiekę farmaceutyczną jest tylko i wyłącznie farmaceuta.

Realna i uznawana po dziś dzień koncepcja opieki farmaceutycznej powstała w 1990 roku i była de facto wspólnym dziełem Heplera i Strand (Hepler DC, Strand L., 1990). W czasopiśmie American Journal of Hospital Pharmacy zespół ten opublikował rozważania nad nieprawidłowym stosowaniem leków, wraz z propozycjami potencjalnych rozwiązań tego problemu. Wspomniany materiał uznawany jest za wstęp do realizacji zasad opieki farmaceutycznej, jako źródła zwiększenia wartości compliance.

W przytoczonej pracy Hepler odszedł od wcześniejszego swego twierdzenia mówiącego, iż tylko farmaceuta może de facto pełnić opiekę farmaceutyczną. Ewolucja jego wspólnych ze Strand poglądów definiowała omawiane zagadnienie jako „…odpowiedzialne zapewnienie farmakoterapii, której celem jest uzyskanie określonych efektów poprawiających jakość życia pacjenta”. Autorzy wskazywali, iż tego typu podejście skutkować będzie:

• wyleczeniem     pacjenta,
• wyeliminowaniem  albo złagodzeniem objawów danej jednostki chorobowej,
• zahamowaniem  lub choćby spowolnieniem toczącego się procesu chorobowego,
• działaniem     profilaktycznym mającym na celu zapobieganie wystąpieniu choroby lub chociażby jej objawów.

Z definicji tej wyłania się więc obraz opieki farmaceutycznej nie jako wyłącznego obowiązku farmaceuty, lecz realnej współpracy farmaceuta – pacjent – pozostali członkowie zespołu opieki zdrowotnej. Badacze wskazali, iż tylko tego typu multidyscyplinarne postępowanie doprowadzi do opracowania, realnego wdrożenia i systematycznego monitorowania postępów stosowanej terapii farmakologicznej (Scullin C., 2007; Care Quality Commission, 2010; American College of ClinicalPharmacy, 2008; Cotter S., 1994; Department of Health, 1988).

Opieka farmaceutyczna staje się w świetle tej definicji integralną i nieodłączną częścią systemu opieki zdrowia, a w prawidłowo prowadzonym procesie jej udzielania pacjent i farmaceuta oddziałują na siebie wzajemnie.

Konsultacja farmaceutyczna

Projekt usługi „Konsultacja farmaceutyczna” programu edukacyjnego dla pacjenta onkologicznego jest niezwykle wartościowym i pomocnym krokiem dla grupy pacjentów onkologicznych. Przykładowo, świadczona usługa znacznie podnosi jakość życia pacjentów poddanych chemioterapii poprzez złagodzenie działań niepożądanych.

Od lewej: mgr farm. Katarzyna Szczęśniak, tech. Jolanta Derleta, ja, ordynator OIOM Joanna Armetowicz-Munik, mgr farm. Rafał Majewski, mgr Agnieszka Kapusta – manager HR

Szpital Onkologiczny w Radomiu podpisał umowę współpracy dotyczącą pilotażowego projektu badawczego w zakresie opieki farmaceutycznej nad pacjentem onkologicznym. Kierownikiem projektu została pani mgr. farm. Katarzyna Grzyb (Kierownik Apteki Szpitalnej) wraz z zespołem. Projekt realizowany jest pod nadzorem pana Dr Regis Vaillancourt (CHEO, Ottawa, Kanda) oraz Dr Piotra Merksa, (UKSW w Warszawie oraz CM UMK, Bydgoszcz). Nad całością czuwa por. mgr farm. Tomasz Harężlak. Dodatkowo w 10. Wojskowym Szpitalu w Bydgoszczy jest realizowany projekt dotyczący ostrego uszkodzenia nerek w powiązaniu ze stosowanymi przez pacjentów lekami.

Realizacja projektu w Radomiu

W obecnej fazie projektu odbyliśmy dwa szkolenia, gdzie został zaprezentowany protokół podejścia do pacjenta, projekt instrukcji dla pacjentów w Radomiu i narzędzia badawczego do oceny efektywności usługi.

Jak wygląda projekt od środka? Farmaceuta zaprasza pacjenta na rozmowę do specjalnego pokoju konsultacji. Zgodnie z protokołem, opowiada mu o lekach przepisanych przez lekarza oraz przygotowuje indywidualne instrukcje w formie piktogramów.

Specjalnie przygotowane instrukcje są przekazywane pacjentowi. Na koniec jest przeprowadzone specjalistyczne badanie.

Realizacja projektu w Bydgoszczy

W obecnej fazie projektu dokonano przeglądu piśmiennictwa dotyczącego ostrego uszkodzenia nerek lekozależnego oraz przygotowano formularz koncyliacji lekowej.
Badanie w pierwszej fazie będzie obejmowało przegląd produktów leczniczych na podstawie dokumentacji medycznej pacjentów z rozpoznaniem ostrego uszkodzenia nerek, a następnie zebranie dokładnego wywiadu lekowego przez farmaceutę i porównanie zebranych informacji.

W następnym etapie, na podstawie określonych kryteriów, zostaną wybrani pacjenci z grupy ryzyka rozwoju ostrego uszkodzenia nerek z uwzględnieniem dotychczas stosowanych produktów leczniczych przez pacjenta na podstawie koncyliacji lekowej dokonanej przez farmaceutę.

Planowane są szkolenia, gdzie zostanie zaprezentowany sposób korzystania z formularza koncyliacji lekowej oraz kryteria włączenia pacjenta do badania, a dodatkowo rozwój narzędzia badawczego do oceny efektywności usługi.

Jak wygląda projekt z praktycznego punktu widzenia? Farmaceuta dokonuje przeglądu w systemie operacyjnym pacjentów, a następnie udaje się na oddział celem przeprowadzenia koncyliacji z wybranymi pacjentami zgodnie z formularzem.

Rzetelne zebranie wywiadu i prawidłowa interpretacja uzyskanych danych jest niezbędnym elementem opracowania prawidłowego planu opieki farmaceutycznej. Postępowanie takie zapewnia najwyższą efektywność terapii, przy jednoczesnej minimalizacji działań niepożądanych leczenia, umożliwiając jednocześnie wyeliminowanie potencjalnych problemów lekowych i dołożenie starań, aby nie przekształciły się one w realne (Winslade NE., 1997; GorgasTorner MQ., 2003; Hanlon JT,2001). Obecnie chęć wejścia w projekt, wyraził pan mgr farm. Sebastian Sobski z Apteki Szpitalnej w Gdańsku. Jesteśmy już po pierwszych spotkaniach.

Ciąg dalszy relacji nastąpi.

 

Autorzy publikacji
Dr n. farm. Piotr Merks,
a) adiunkt Wydział Medyczny. Collegium Medicum UKSW w Warszawie.
b.) Katedra Technologii Postaci Leku, Wydział Farmaceutyczny, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Wydział Farmaceutyczny, CM UMK w Bydgoszczy.

por. mgr farm. Tomasz Harężlak,
a) Apteka Zakładowa,  10 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką SPZOZ w Bydgoszczy,
b) Katedra Technologii Postaci Leku, Wydział Farmaceutyczny, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Wydział Farmaceutyczny, CM UMK w Bydgoszczy.

Dane kontaktowe:  pmerks@uksw.edu.pl

 

Źródła:

• • Brown TR, Lazarus HL, Mikeal RL, Vinson MC. Quality of pharmaceutical care in hospitals, American Journal of Health-System Pharmacy1975 Jun; 32 (6):567-574
  • Brodie DC, Parish PA, Poston JW. Societal needs for drugs and drug-related services, Am J Pharm Educ. 1980 Aug;44(3):276-8.